De alledaagse werkelijkheid van Ilvy Njiokiktjien

tekst Gertjan Aalders       fotografie Bert Janssen

Ilvy Njiokiktjien is een Nederlandse fotograaf en multimedia journalist die zich onderscheidt door haar intuïtief-narratieve benadering van sociaal-maatschappelijke onderwerpen. Ze werkt internationaal met een focus op Afrika, won in 2012 in twee verschillende categorieën een award bij de World Press Photo en was in 2013 de eerste Fotograaf des Vaderlands. Haar prijswinnende documentaire project ‘Born Free’ (winnaar Zilveren Camera, De prijs voor Storytelling, 2019) is een indringend portret van de Zuid-Afrikaanse generatie die na de apartheid is geboren.
Ilvy werkte er gedurende twaalf jaar aan en nog steeds is Zuid-Afrika haar werkterrein. De fotograaf is o.a. vaste gast aan het zondagse tv-programma Buitenhof en momenteel jurylid van de landelijke fotowedstrijd ‘Generation Z: what’s next?’ (voorjaar 2021), georganiseerd door Stichting De Stad Verbeeldt Zwolle in afstemming met Noorderlicht Photo Gallery Groningen.

Haar basis: een cel van hooguit twaalf vierkante meter in een voormalig gevangeniscomplex, hartje Utrecht. Ze heeft er laatst een portret gemaakt van een Oeigoerse vrouw die drie jaar geleden naar Nederland is gevlucht. Ilvy: ‘Ik liet haar enkele cellen zien waaronder het toilet. De Oeigoerse raakte overstuur, dacht dat het de martelkamer was. Er staken twee schroefjes uit de muur, nog van een oude toiletrolhouder. Ze werd daardoor herinnerd aan… dat ze vastgeklonken was? Ik weet het niet.’ Een gesprek over visual storytelling, haar missie als fotojournalist: de noodzaak om het leven in al zijn alledaagsheid fotografisch vast te leggen en te archiveren.

‘Ja, hij is echt overal gepubliceerd. In L’Espresso, in Italië, New York Times, Time Magazine, CNN, NRC. En ik won er in 2012 de World Press Photo award mee. Daarvoor werkte ik voor SP!TS en het ANP. Ik stond Koninginnedag te fotograferen. Word ik opeens gebeld door de New York Times naar aanleiding van deze foto uit de serie. Ik dacht, het is een grap. Maar dat was het niet. Daarom heb ik nog steeds opdrachten van de New York Times.’

‘Ik was er samen met mijn collega Elles van Gelder negen hele dagen en nachten. Die jongens stonden elke dag om vijf uur op. En ik dus een half uur eerder om alles vast te leggen: slapen, wakker worden, tandenpoetsen, ontbijten, noem maar op. Hard werken: ik was de laatste die naar bed ging. Het is mijn aanpak, net zoals bij mijn project uit 2014: ‘Slagroomtaart en slingers, Nederland in 100 verjaardagen’. Ook in dat project was ik altijd de eerste die er was, vóór de visite. En als de vaatwasser werd ingeruimd dan ongeveer ging ik pas weg.’ ‘Daarom heb ik mijn tactiek ook aangepast. Vroeger duurde het heel lang voor je het vertrouwen had en die fly on the wall werd. Nu ga ik ergens heen, leg uit wie ik ben, wat ik doe en waarin ik publiceer. Na verloop van tijd pak ik mijn camera en zeg: doe maar alsof ik er niet ben. Dat kan soms wel een hele dag duren. Dan loop ik maar wat rond, kijk wat om me heen, totdat de mensen mij gewoon mijn gang laten gaan en me niet meer opmerken. Een fotograaf zei ooit tegen me: ‘Als ik twintig goede foto’s maak per jaar, dan ben ik tevreden.’ Sindsdien hoef ik steeds minder van mezelf. ‘Die jongens vertrouwen je. Op deze foto zie je zes, zeven jongens op de achtergrond. Niemand die me aankijkt. Toen die foto werd gemaakt, was ik er al vijf hele dagen. Dat is ook wel grappig: je verlegt je grenzen … ik heb die leider in de douche gefotografeerd en als je eenmaal dat douchemoment heb gehad, dan kijkt hij helemaal nooit meer in de camera. Als er één jochie in de camera had gekeken, dan had ik die foto niet meer gebruikt. Dan was die foto mislukt geweest en had ik niet die prijzen bij de World Press Photo gewonnen. Die leider deed al na een of twee dagen zulke racistische uitspraken! Zoals: ‘All blacks are barbarians!’ Ongelofelijk. Zoiets wil je horen, dan pas voel je wat hij denkt en vanuit welke overtuiging hij handelt. Daarom besloten Elles en ik video-opnames te maken. Hij keek met die kille ogen zo de camera in: ‘Blacks are the worst species of the world.’ Dat zei die. Hoe walgelijk het ook is, het is voor een documentaire wel belangrijk, dat iemand expliciet iets zegt. Dát wil je HOREN, dát geeft impact!’

‘Die foto is in 2012 gemaakt op de Tom Naudé High School in Polokwane. Meestal gebeurt er in de klas niet zoveel. Je zit in een bankje, je luistert en observeert, that’s it. Iedere leerling heeft een uniform aan. Gaat de bel, dan loopt iedereen van de ene klas naar de andere. Dus ik moest het hebben van het moment dat iedereen in beweging komt. Ik houd van die alledaagse momenten. Met die honderden momenten leg je het dagelijks leven veel meer vast dan als je de uitzonderingen vastlegt. Ik zoek die beelden die het alledaagse weergeven. Natuurlijk is de prijswinnende foto van dat kommandokorps uit 2011 daarmee wel in contrast. Het is een schokkend, niet-alledaags beeld. Ja, wat de krant haalt, is vaak juist datgene wat níet over het leven gaat. We krijgen vaak de incidenten te zien. Maar dat is niet het dagelijks leven dat ik wil vastleggen. De foto van de uitgaande klas, dát is het dagelijks leven dat ik wil pakken.’ ‘Het beeld van de zwarte jongen in zijn zwembroek met witte jongens om zich heen. Die vertellen het verhaal van Born Free. Maar elk op zijn eigen wijze, het zijn inhoudelijk spiegelbeeldige foto’s. Het is een van mijn favorieten omdat die het verhaal in één keer vertelt. Hij straalt rust uit, is symmetrisch, de lijnen zijn recht. Het is meer dan een gewone alledaagse foto.’

‘Ja, die foto is het verhaal in één beeld, dat heb je niet zo vaak. Deze foto heeft dat, de foto van de witte jongen die de klas verlaat en de foto van het zoenende stel in de auto. Het is het thema van ongelijkheid en hoop op een betere toekomst. Zuid-Afrika is een land van tegenstellingen. In mijn documentaire tonen de jongeren hoe zij hún toekomst zien. Ze willen wel maar zitten toch een beetje vast in het systeem.’ ‘Zo’n beetje alles komt in die foto samen. Je ziet de kist. Achter mij staat zo’n grote Zuid-Afrikaanse boom die in de ruit wordt gereflecteerd. Dus je weet waar het is. Je ziet mensen schreeuwen, de regenstrepen op de ruit doen denken aan tranen. Hij is onscherp door die strepen, je ziet eigenlijk helemaal niks, maar hij is vol emotie en betekenis. Dat is toch leuk?’

‘Ik vind het belangrijk dat ik hedendaagse, semi-actuele kwesties vastleg. Ik wil dat mijn onderwerp vasthangt aan een groter geheel. Hierbij is iemand als Rutger Bregman, die de wereld met een kritisch-milde blik de wereld bekijkt, een belangrijke inspiratiebron. Wat mij opviel toen ik voor het eerst in Zuid-Afrika was in 2006, was dat jongeren daar heel actief zijn, politiek actief, veel demonstraties. Het gaat ergens over. Ze hebben iets om voor te vechten. Wij hebben nergens voor hoeven strijden, we hebben te eten en een dak boven ons hoofd.’

‘Door het dagelijks leven in beeld te brengen wil ik laten zien dat we allemaal precies hetzelfde zijn en hetzelfde willen. Iemand in Afghanistan hééft geen andere wensen dan iemand in Amstelveen. We willen allemaal liefde, een dak boven ons hoofd en iets te eten. DAT wil ik laten zien. Of je nou een boerka aan hebt of niet, maakt geen verschil. Ik geloof er niet in dat een journalist als eerste de gebeurtenissen vastlegt en het nieuws brengt. Vluchtelingen maken zelf al beelden van hun eigen dramatische leven. Maar die filmpjes vergaan op den duur. Daarom voel ik de noodzaak om mijn onderwerpen te archiveren, zodat het materiaal bewaard blijft en níet vergaat, maar naarmate de tijd verstrijkt steeds waardevoller wordt.’ ‘Inderdaad. Het project Slagroomtaarten en slingers, Nederland in 100 verjaardagen geeft een tijdsbeeld van Nederland, een van mijn meest favoriete projecten. Kijk je dan over twintig jaar terug dan denk je: wat een truttige kleding, wat een idiote tv, wat een rare kapsels. Net als wanneer je een oud fotoboek van vroeger doorbladert: dát gevoel!’

‘Ik probeer de mens achter het onderwerp te zien. Bij iemand thuis zijn, mee naar het werk rijden ’s ochtends, blijven slapen. Dat deed ik vroeger veel vaker. Je verveelt je soms stierlijk natuurlijk en het is in de praktijk niet altijd mogelijk om bij iemand twee weken te wonen. Maar voor het verhaal zou het wel het beste zijn: iemand fotograferen op de bank, onder de douche, aan tafel of in bed. Die slow-journalistieke benadering maakt deze vorm van visual storytelling heel waardevol.’ ‘Maar ik moet af en toe ook opdrachten doen om de vrije projecten te kunnen betalen. Want dat is mijn financiële systeem: ik werk om te kunnen fotograferen. Heel kansloos allemaal, begrijp je? Het portret van die Oeigoerse vrouw heb ik in opdracht van de New York Times gedaan. Twee uur ben ik bezig geweest om haar te portretteren, tussen haar tranen door. Ze is gevlucht nadat ze in China een aanvraag had gedaan om iemand hier te bezoeken. Gevolg: ze heeft geen contact meer met haar familie. Die wordt gemarteld en overleeft het waarschijnlijk niet. Dat zei ze. Toen ik haar in de gangen van ons voormalige gevangeniscomplex rondleidde, vroeg ze: ‘Met hoeveel mensen zaten die gevangenen dan in zo’n cel?’ Ik verbaasd: ‘Eh, met één, soms twee.’ Zij weer: ‘Bij ons werd je met vijfenzestig personen op een paar vierkante meter gepropt. Wilde je zitten dan moest dat in turns, 24/7 ….’ Ik stond haar echt aan te kijken. Natuurlijk heb ik veel verschrikkelijke dingen gezien in de loop der jaren. Maar nu stond iemand in míjn kantoor mij te vragen of míjn toilet een martelkamer was geweest. Het bracht me veel dichterbij, het raakte me.’

‘Op het moment dat ik de foto maakte zat Nonjabulo te tippelen op een van de gevaarlijkste plekken in Durban, in een straatje waar regelmatig vrouwen worden verkracht. Omstanders lopen er gewoon voorbij. Kom je per ongeluk als toerist dan ga je er sowieso zonder spullen weer uit. Via een organisatie die dakloze kinderen helpt was ik in contact gekomen met een dakloze jongen, 23 jaar, groot, sterk, gewelddadig, zijn hele rug zat onder de steekwonden. Mensen waren heel erg bang voor hem. Deze William vertrouwde mij omdat de organisatie mij aan hem gekoppeld had. In dat straatje was Nonjabul ook. Ik was in die tijd vaak in Durban, dus ik zag en sprak haar regelmatig aan. Maar ze was vaak ook verdwenen, dan zat ze weer in een Nigeriaans hoerenhuis. HIV is wijdverbreid in Zuid-Afrika.’ ‘Nee, dat is het niet, het is een hele opgewekte samenleving. Maar elke zaterdag heb je begrafenissen en dan staan er rijen mensen tegelijk te wachten op een teraardebestelling.’ ‘Die blik in haar ogen. Aan de omgeving zie je al waar ze zit: de muur, het lege bierflesje, Heineken overigens, heel populair. Ze kijkt zó verloren dat het een foto werd die voor mij echt haar hele verhaal vertelt. Bijzonder, want Nonjabulo is uiteindelijk de kernpersoon in de documentaire Born Free, Mandela’s generation of hope geworden. Dat was helemaal niet het plan, maar ze vertelt gewoon heel mooi.’ ‘Ja, maar ik heb met haar geen contact meer. Met haar begeleiders soms nog wel, maar dan is het meestal: we kunnen haar niet vinden, ze is kwijt. Vermoedelijk leeft ze nog wel, maar ze zakt steeds verder af in dat wereldje.’ ‘Het is zeker een groot onderdeel van het alledaagse leven in Zuid-Afrika. De foto toont de gevolgen van dakloosheid, seksisme, ongelijkheid en schrijnende armoede. Het is voor ons niet voor te stellen.’ ‘Haar leven is zó zwaar, ik zou het niet overleven. Dat jongetje in die zwemboek zit op de duurste kostschool van het land, 30.000 euro per jaar. Een totale tegenstelling, maar het is allebei het actuele, harde en verdeelde Zuid-Afrika. Je merkt aan Nonjabulo dat ze hard is. Je merkt het ook aan William, die mij begeleidde: die steekt in diezelfde week iemand dood. Ik kwam dat te weten toen bleek dat hij vast zat.’

‘Ik zocht een mixed couple, ergens in Johannesburg. Nu is er sinds 1994 echt wel wat veranderd, er ís vooruitgang. Ook wel logisch: de jongeren zitten met elkaar op school, lunches zijn vaak al gemixt, het gaat de goede kant op.’ ‘Dat is zo. Ik reed met hen mee, de godganse avond ben ik mee uit geweest .Vlak voor het instappen, ik zat al bijna in de auto, gingen ze zitten zoenen. Ze hadden elkaar lang niet gezien. Leuk stel, ze zitten alleen maar aan elkaar. Hij is de kleinzoon van Buthelezi, de Zoeloe-leider die nog met Mandela in de regering heeft gezeten. En dus van hoge komaf. Zij komt uit een klein boerendorpje en wist helemaal niet wie Buthelezi was, terwijl dat zijn opa is. Hij is zeer belezen en weet alles. Maar zij heeft geen idee. Ze is designer en is verder eigenlijk, naar eigen zeggen, niet bezig met wat zich in de geschiedenis van Zuid-Afrika heeft afgespeeld. Ik weet niet of het rolmodellen zijn, maar het is wel wat Mandela in gedachten had toen hij zei: de toekomst van Zuid-Afrika is bright: brown-white. Het is het dagelijks leven in Zuid-Afrika dat ik heb betrapt en vastgelegd.’

Kadertekst Ilvy Njiokiktjien

2011: Afrikaner Blood, een multimedia documentaire project, i.s.m. Elles van Gelder
2012: winnaar twee categorie-prijzen World Press Photo met een foto en korte documentaire uit een serie over het Kommandokorps, een extreem-rechtse groepering in Zuid-Afrika
2013: Fotograaf des Vaderlands
2014: Slagroomtaart en slingers, Nederland in 100 verjaardagen
2014: winnaar Zilveren Camera met een foto van de begrafenis van Nelson Mandela
2017: reportages over de hongersnood in Zuid-Soedan
2017: toegetreden tot internationaal foto-agentschap VII Photo
2019: eerste prijs Storytelling 2019 van de Zilveren Camera voor het project Born Free
2020: Journalistieke Tegel in de categorie online, voor de multimediale productie Born Free, in samenwerking met het videoteam van NRC
2020: gast bij het tv-programma Buitenhof (NOS), waar zij de persfoto van de week bespreekt en toelicht
2020: lezing voor De Stadt Verbeeldt (10 september) over het project Born Free, ter gelegenheid van de opening van de expositie van De Zilveren Camera 2019 in de Statenzaal Zwolle
2020: lid vakjury De Stad Verbeeldt voor professionals en amateurs, september 2020
2021: lid selectiecommissie bij de foto-opdracht Generation Z: what’s next?, georganiseerd door De Stad Verbeeldt, in afstemming met Noorderlicht Groningen

De documentaire Born Free, Mandela’s Generation of Hope is te zien op 2Doc van de NPO:
https://www.2doc.nl/documentaires/series/2doc/2019/mei/born-free.html

Kijk ook op:
https://www.ilvynjiokiktjien.com/2019/08/22/born-free/
en:
https://pdnonline.com/gear/cameras/video-360/frames-per-second-ilvy-njiokiktjiens-documentary-about-south-africas-born-free-generation/

Voor de foto’s in dit artikel geldt: © Ilvy Njiokiktjien